Konfenecja naukowa, 21 października 2017, WPT

Anna Urbanowicz

Instytut Chemii Bioorganicznej PAN, Poznań

Kleszcze to pasożyty zewnętrzne, żywiące się krwią kręgowców. Kleszcze żerują na wielu żywicielach, przenosząc pomiędzy nimi różne drobnoustroje chorobotwórcze, takie jak wywołujący boreliozę krętek Borrelia burgdorferi. Źródłem nieustających zakażeń kleszczy krętkiem Borrelia są populacje wolno żyjących zwierząt leśnych, człowiek natomiast jest przypadkową ofiarą pasożytów. Zasiedlanie wektora kleszczowego przez krętki oraz infekowanie przez te drobnoustroje kręgowców-żywicieli za pośrednictwem kleszczy możliwe jest dzięki złożonym oddziaływaniom, zachodzącym pomiędzy białkami powierzchniowymi krętka Borrelia oraz białkami wytwarzanymi w tkankach przewodu pokarmowego i gruczołów ślinowych kleszcza. Poznanie mechanizmów rządzących oddziaływaniami pomiędzy krętkami, kleszczami i żywicielami jest istotne ponieważ pozwoli na opracowanie nowych metod prewencji boreliozy, skupiających się na zakłóceniu naturalnego łańcucha zakażeń. Ze względu na duże zróżnicowanie gatunkowe krętków Borrelia a co za tym idzie, dużą zmienność sekwencji produkowanych przez nie białek, zasadne jest opracowanie metod celujących w białka kleszczowe o konserwatywnej sekwencji. Białko kleszczowe TROSPA (Tick receptor for outer surface protein A, kleszczowy receptor dla białka powierzchniowego A) jest jednym z kandydatów na szczepionkę jadalną dla zwierząt będących rezerwuarem krętka Borrelia. Szczepionka ta spowoduje powstawanie w organizmach zwierząt przeciwciał, które zablokują jeden z etapów cyklu życiowego krętka Borrelia i ograniczenie liczby skażonych dzikich zwierząt oraz kleszczy, co z kolei wpłynie na obniżenie zapadalności na boreliozę wśród ludzi.

Arkadiusz Miążek, Andrzej Rapak

Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN im. Ludwika Hirszfelda, Wrocław

Diagnostyka zakażeń chorób odkleszczowych oparta jest przede wszystkim na testach serologicznych wykrywających obecność w surowicy krwi pacjentów przeciwciał klasy IgG i IgM skierowanych przeciwko niektórym antygenom powierzchniowym patogenów. W pierwszym etapie przeprowadzany jest test ELISA, a następnie w przypadku uzyskania wyniku pozytywnego test potwierdzający techniką Western Blot. Testy serologiczne mogą być wykonywane, co najmniej 4 tygodnie po zakażeniu, dodatkowo dają one dużą liczbę wyników zarówno pozytywnie jak i negatywnie fałszywych. Czułość testu ELISA oceniana jest na 10-30 %. Nieco lepszą czułość dają testy Western blot 40-60%. W niektórych laboratoriach stosuje się czułą metodę PCR do wykrywania bezpośrednio bakterii w badanym materiale. Krętki Borrelia nie są jednak obecne we krwi czy płynie mózgowo-rdzeniowym. Można je jedynie wykryć materiale pobranym ze stawów, mięśni lub skóry, co jest badaniem inwazyjnym. Rzadziej wykonywane są oznaczenia krążących kompleksów immunologicznych KKI oraz test LTT aktywacji limfocytów T.

Technika ELISPOT znana jest od trzydziestu lat i wykorzystuje się ją głównie w badaniach naukowych (onkologia, immunologia, choroby zakaźne). W ciągu ostatnich kliku lat wprowadzono ją również do laboratoriów diagnostycznych, w tym w kilku krajach do detekcji zakażeń bakteryjnych i wirusowych. Pierwszym testem ELISPOT wprowadzonym do diagnostyki jest T-SPOT TB firmy Oxford Immunotec UK, służący do diagnostyki gruźlicy. Jego czułość wynosi czułość ~97%. Test ten został zatwierdzony przez FDA w USA.

Testy ELISPOT stosowane są w kilku krajach w diagnostyce chorób odkleszczowych. Pozwalają one na bardzo wczesną detekcję zakażeń odkleszczowych (od 4-7 dnia po ukłuciu przez kleszcza) oraz na monitorowanie skuteczności leczenia zakażeń odkleszczowych ponieważ w przeciwieństwie do immunoglobulin w surowicy krwi, liczba aktywowanych limfocytów T ulega dynamicznym zmianom liczebności w przebiegu choroby. W testach ELISPOT do aktywacji limfocytów T używa się swoistych antygenów peptydowych, pełnych białek lub nawet całych patogenów (bakterie, wirusy). Szacuje się, że testy ELISPOT są około 100-krotnie czulsze od testów serologicznych. Czułość i swoistość testów ELISPOT wynosi > 90%.

mgr Krzysztof Dudek, prof. dr hab. Piotr Tryjanowski

Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wojska Polskiego 71c, 60-625 Poznań, dudeekk@gmail.com

Jedną z miar jakości środowiska jest poziom bioróżnorodności. Zdrowsze, bardziej naturalne środowiska zamieszkuje z reguły więcej gatunków roślin i zwierząt niż zdegradowane ekosystemy. Jak pokazują badania prowadzone nad związkami między bioróżnorodnością, a zdrowiem publicznym jakość środowiska ma niebagatelny wpływ na zdrowie ludzi. Wysoka różnorodność zwierząt najprawdopodobniej wywiera także pozytywny efekt na epidemiologię chorób odkleszczowych.

Zjawisko to wyjaśnia hipoteza efektu rozcieńczenia (ang. dilution effect), wskazująca na ścisłe powiązanie bioróżnorodności z prewalencją chorób wektorowych. W skrócie, im większa bioróżnorodność tym większa szansa, że wektor, np. kleszcz, trafi na zwierzę niebędące dobrym rezerwuarem patogenów i w konsekwencji uniknie zakażenia. W konsekwencji tym samym zmniejszając zagrożenie dla ludzi. Wiadomo bowiem, że różne gatunki zwierząt różnią się między sobą jako rezerwuary chorób odkleszczowych. Patogeny te są wymieniane za pośrednictwem wektorów, które ulegają zainfekowaniu tylko przez kontakt z gospodarzem. Gospodarze, którzy są najlepszymi rezerwuarami muszą występować licznie w ekosystemie i żywić większą część populacji wektorów. Koniecznym warunkiem aby wystąpił efekt rozcieńczenia jest to, że wektor musi być generalistą żerującym na gospodarzach należących do wielu gatunków. Powyższe warunki spełnione są w pełni w przypadku takich chorób odwektorowych jak np. borelioza, czy anaplazmoza.

Jak pokazały przeprowadzone badania, efekt rozcieńczenia rzeczywiście występuje w przyrodzie, choć dokładne mechanizmy wydają się być nie tak proste jak początkowo sądzono. Zagadnienie jest warte zgłębienia ze względu na bardzo duży wpływ na ewentualne działania zapobiegające epidemii chorób odkleszczowych. Stąd też, prowadząc działania zmierzające zachowaniu wysokiego poziomu bioróżnorodności na terenach o szczególnym zagrożeniu chorobami odkleszczowymi będzie można to zagrożenie znacznie ograniczyć.

Sławomir Pancewicz, Anna Moniuszko-Malinowska

Klinika Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytet Medyczny Białystok

Choroby przenoszone przez kleszcze są ważnym i nasilającym się problemem epidemiologicznym i klinicznym na świecie. Najczęstszą chorobą jest borelioza z Lyme (LB) powodowana przez bakterię B. burgdorferi. Ostatnio obserwuje się znaczny wzrost liczby pacjentów z LB. W Europie, co roku notuje się 85000 nowych przypadków, a w Ameryce Północnej 15-20000 przypadków. Najwyższa zapadalność obserwowana jest w krajach europejskich, takich jak Estonia, Litwa, Szwecja, Austria, Czechy, Słowenia i Polska. Roczna liczba zachorowań w Polsce wynosi 22 zachorowania na 100000 mieszkańców. Początkowo zakażenie jest ograniczone do skóry – rumień wędrujący (EM), który występuje po 3-30 dniach od pokłucia przez kleszcza. B. burgdorferi namnaża się w skórze i w trakcie drugiego etapu może migrować ze skóry do odległych narządów, takich jak stawy, układ nerwowy, serce. Niebezpieczną postacią LB jest neuroborelioza, która dotyczy centralnego i obwodowego układy nerwowego. Zalecane leczenie LB to amoksycylina, doksycyklina, cefuroksym aksetyl lub ceftriakson przez 2-3 tygodnie. Antybiotykami pierwszego rzutu w leczeniu boreliozy są amoksycylina, doksycyklina, cefuroksym aksetyl lub ceftriakson stosowane przez 2-3 tygodnie.

Inną ważną chorobą przenoszoną przez kleszcze jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) powodowana przez wirusa KZM. Liczba przypadków KZM w Europie wynosi od kilku do 1000 przypadków rocznie. W Polsce zachorowalność na KZM zwiększyła się kilkakrotnie w 1993 r. Od tego roku według Narodowego Instytutu Zdrowia notuje się 200-300 przypadków rocznie. Zachorowania w Podlaskiem stanowią około 46% wszystkich zarejestrowanych w naszym kraju. Klinika Chorób Zakaźnych i Neuroinfekcji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku jest ośrodkiem referencyjnym dla całego regionu, dlatego większość pacjentów z KZM jest hospitalizowana tutaj. KZM może przebiegać klinicznie jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (M), zapalenia mózgu (ME) lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu i rdzenia (MEM). Zapalenie opon m-rdz jest zwykle łagodne i pacjenci zdrowieją po 2-3 tygodniach leczenia objawowego. U pacjentów z ME i MEM przebieg choroby jest poważniejszy, często z powikłaniami neurologicznymi i psychiatrycznymi. Śmiertelność wynosi około 2%.

Poza tymi najczęściej spotykanymi chorobami przenoszonymi przez kleszcze, pojawiają się coraz liczniejsze doniesienia o nowych, rzadziej występujących chorobach, w tym o ludzkiej anaplazmozie (HGA) wywołanej przez A. phagocytophilum. Jest to stosunkowo niedawno opisana choroba u ludzi. Pierwszy przypadek zgłoszono w Stanach Zjednoczonych w 1994 r ., a w Europie w 1997 roku. Pacjenci narzekają na gorączkę, ból głowy, ból mięśni i/lub złe samopoczucie. W badaniach laboratoryjnych obserwuje się leukopenię, trombocytopenię i podwyższoną aktywność enzymów wątrobowych. HGA należy leczyć antybiotykami (z wyboru doksycyklina).

Babeszjoza jest chorobą o przebiegu przypominającym malarię, wywołaną przez pierwotniaka Babesia spp. Jest to choroba rzadka, ale pojawiająca się coraz częściej w północno-zachodniej i środkowo-zachodniej części Stanów Zjednoczonych i niektórych regionach Europy. Kilka przypadków zostało już opisanych także w Polsce. Najczęstsze objawy to: gorączka, złe samopoczucie i niedokrwistość hemolityczna. Występują również dreszcze, pocenie się, a w badaniach laboratoryjnych poza niedokrwistością stwierdza się trombocytopenię. Objawy mogą trwać od kilku dni do kilku miesięcy. Standardowy tryb leczenia wynosi od 7 do 10 dni, ale może zostać przedłużony do nawet 6 tygodni.

Wszystkie opisane powyżej zakażenia mogą występować również jako koinfekcje, powodujące wiele problemów epidemiologicznych, klinicznych i diagnostycznych. Obecnie prowadzi się coraz więcej badań analizujących patomechanizmy rozwoju takich infekcji oraz zwraca się uwagę na problemy farmakoterapii i konsekwencje metaboliczne tych zakażeń dla zdrowia.

Grzegorz Karbowiak

Instytut Parazytologii im. W.Stefańskiego PAN, Warszawa.

Na obszarze Polski stwierdzono występowanie 17 gatunków kleszczy właściwych z rodziny Ixodidae. Oprócz nich regularnie zawlekanych jest 5 gatunków. Kleszcze te są reprezentantami dwóch podrodzin – Ixodinae oraz Amblyomminae. Spośród rodziny Ixodinae, w faunie Polski występuje 13 gatunków, należących do podrodzajów Exopalpiger, Pholeoixodes, Scaphoixodes, Trichotoixodes, Pomerantzevella, Eschatoixodes, Ixodes.

Najważniejszym kleszczem należącym do podrodziny Ixodinae jest kleszcz pospolity Ixodes reticulatus, należący do podrodzaju Ixodes. Występuje praktycznie na terenie całego kraju, do wysokości 1250 m n.p.m. Drugi gatunek z tego podrodzaju – kleszcz moczarowy Ixodes (Ixodes) apronophorus stwierdzony został w kilku stanowiskach na północy i wschodzie kraju. Kleszcz tajgowy Ixodes (Ixodes) persulcatus notowany był sporadycznie we wschodniej części kraju.

Drugim ważnym podrodzajem jest Pholeoixodes. Są to kleszcze gniazdowo-norowe, ściśle związane ze ssakami owadożernymi i drapieżnymi, oraz z ptakami gniazdującymi w norach ziemnych. W Polsce zanotowanych zostało 5 gatunków. Kleszcz sikorczy Ixodes (Pholeoixodes) arboricola Schulze et Schlottke, 1929 i kleszcz jaskółczy Ixodes lividus występują prawdopodobnie w całej Polsce, chociaż większość stanowisk zanotowano w zachodniej części kraju i na Pomorzu. Kleszcz lisi Ixodes crenulatus oraz jeżowy Ixodes hexagonus prawdopodobnie zamieszkują cały obszar kraju, tym bardziej że ich występowanie związane jest ze ssakami drapieżnymi – lisem i jenotem. Pogłowie tych ssaków i ich rozprzestrzenienie stale wzrasta, co może pociągać za sobą rozprzestrzenienie ich pasożytów na nowe tereny. Kleszcz kuni Ixodes rugicollis wydaje się być rzadkim gatunkiem, jego występowanie stwierdzono na południu kraju.

Kleszcz gryzoni Ixodes (Exopalpiger) trianguliceps występuje prawdopodobnie na obszarze całego kraju, jest jednak gatunkiem rzadkim, większość stanowisk stwierdzano na obszarach podgórskich. Podobnie rozprzestrzeniony jest kleszcz nietoperzowy Ixodes (Eschatocephalus) vespertilionis Koch, 1844 – notowany głownie w Polsce południowej i występujący w jaskiniach, jako gatunek związany z nietoperzami. Bardzo słabo poznane jest występowanie kleszcza skalnego Ixodes (Scaphixodes) caledonicus Nuttall, 1910, i kleszcza włochatego Ixodes (Pomerantzevella) simplex Neumann, 1906; znane są jedynie pojedyncze stanowiska. Kleszcz ptasi Ixodes (Trichotoixodes) frontalis (Panzer, 1798) stwierdzany był na Pomorzu. Oprócz wspomnianych, może być zawlekany przez ptaki wędrowne kleszcz śródziemnomorski zachodni Ixodes (Ixodes) festai Rondeelli, 1926.

Z kleszczy z podrodziny Amblyomminae znaczenie w Polsce ma kleszcz łąkowy Dermacentor (Dermacentor) reticulatus (Fabricius, 1794). Gatunek ten do końca ubiegłego stulecia występował we wschodniej części kraju, obecnie nowe stanowiska pojawiają się w Polsce południowo-wschodniej. Spokrewniony kleszcz lasostepowy Dermacentor (Serdjukovia) marginatus może być zawlekany przez dzikie zwierzęta. Podobnie bywają zawlekane kleszcze z rodzaju Haemaphysalis - kleszcz punktowany Haemaphysalis (Aboimisalis) punctata Canestrini et Fanzago, 1877 oraz kleszcz nożycogaszczki Haemaphysalis (Haemaphysalis) concinna Koch, 1844, z rodzaju Rhipicephalus kleszcz psi Rhipicephalus (Rhipicephalus) sanguineus (Latreille, 1806) oraz rosyjski Rhipicephalus (Rhipicephalus) rossicus Jakimov et Kohl-Jakimova, 1911, gatunki związane z psem i lisem, oraz z innymi drapieżnymi.

Podsumowując – dobrze poznane jest rozmieszczenie jedynie gatunków polifagicznych oraz mających znaczenie epidemiologiczne – kleszcze pospolitego I.ricinus, łąkowego D.reticulatus, jeżowego I. hexagonus i lisiego I. crenulatus. Rozmieszczenie pozostałych gatunków jest słabo poznane, doniesienia o ich występowaniu niejednokrotnie pochodzą sprzed wielu lat i wymagają weryfikacji.

Aleksandra Gliniewicz, Ewa Mikulak, Marta Przygodzka

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.

W naszym regionie geograficznym, kleszcze stanowią większe zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi i zwierząt niż inne odżywiające się krwią stawonogi, np. komary, czy meszki. Najczęstszą chorobą transmisyjną w Europie jaki i w Polsce przenoszoną przez kleszcze jest borelioza z Lyme ; duże znaczenie epidemiczne ma również kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych (KZM), anaplazmoza granulocytarna oraz babeszjoza. Borelioza – zgodnie z danymi pochodzącymi z meldunków epidemiologicznych prowadzonych przez Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny z roku na rok wykazuje tendencję wzrostową.

Ochrona przed zagrożeniami, jakie niosą ukłucia kleszczy to profilaktyka polegająca na: noszeniu odpowiedniej odzieży, sprawdzanie powierzchni ciała po wizycie na terenach potencjalnie zasiedlonych przez kleszcze, oraz stosowaniu skutecznych, dostępnych w sprzedaży środków odstraszających . Badania ankietowe przeprowadzone w latach 2012-2013 przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny dotyczące profilaktyki stosowanej przez osoby odwiedzające tereny rekreacyjne Warszawy i okolic wykazały, że tylko 40% ankietowanych stosuje ubiór chroniący przed inwazją kleszczy (koszula z długim rękawem, długie spodnie, skarpety i pełne buty) na spacerze po lesie/parku. Po powrocie z terenów leśno – parkowych ubrań nie oglądało 59%, natomiast ciała nie oglądało 41% ankietowanych. Ponad 44% osób deklarowało, że znajdowało kleszcze na ciele. Na pytanie jak prawidłowo usunąć kleszcza ze skóry 47,9% osób odpowiedziało błędnie . W podobnych badaniach przeprowadzonych na terenie Lubelszczyzny 35% respondentów deklarowało stosowanie stroju chroniącego przed inwazją kleszczy. Na terenie Górnego Śląska 90% osób zgłaszających się do lekarzy w ośrodkach zdrowia w celu wyjęcia wbitego kleszcza przyznało, że nie stosowało preparatów odstraszających kleszcze. Z przytoczonych danych wynika więc, że świadomość dotycząca chorób odkleszczowych i możliwości zachorowania na nie wśród osób ankietowanych jest niska, a proste zachowania profilaktyczne, w tym także stosowanie repelentów (substancji i preparatów odstraszających) są bagatelizowane.

Do odstraszania stawonogów krwiopijnych używane są substancje syntetyczne i pochodzenia roślinnego, które wywołują natychmiastową ucieczkę z traktowanego fragmentu skóry lub odzieży i co najważniejsze - rezygnację z ukłucia lub ugryzienia. Stosowanie środków odstraszających komary i kleszcze oraz meszki to realna gwarancja czasowego ograniczenia kontaktów z tymi stawonogami a także ochrony przed ich ukłuciami. Obecnie w skład repelentów mogą wchodzić substancje czynne syntetyczne lub pochodzenia naturalnego. W Polsce w repelentach najczęściej stosowane są następujące syntetyczne substancje aktywne, tj.: N-N-dietylo-m-toluamid (DEET); ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo)aminopropionowego (IR3535); kwas 1-piperydynokarboksylowy KBR3023 (ikarydyna), których skuteczność potwierdzona została w badaniach. Repelenty znajdujące się w sprzedaży są dostępne w różnych formulacjach, jako: spray’e, płyny w atomizerach, lotiony, żele, kremy, chusteczki nasączane substancją odstraszającą, bransoletki z PCV lub silikonu z usieciowaną substancją aktywną, plasterki do naklejania na odzież lub inne powierzchnie, urządzenia emitujące ultradźwięki. Badania własne prowadzone w NIZP-PZH wykazały, że niektóre z wymienionych formulacji nie gwarantują wystarczającej ochrony przeciwkleszczowej, np.bransoletki zawierające citriodiol i plasterki dodatkowo zawierające olejki eteryczne. Oba produkty nie działały odstraszająco na kleszcze D. reticulatus . W trakcie badań działania odstraszającego urządzenia emitującego ultradźwięki zaobserwowano brak reakcji kleszczy D. reticulatus na emitowane dźwięki.

W ramach wspierania działań profilaktycznych pracownicy NIZP-PZH udzielają co roku wielokrotnie informacji nt biologii kleszczy, sposobów ochrony przed nimi, zagrożenia chorobami odkleszczowymi. Informacje te udzielane są zarówno osobom prywatnym, środkom masowego przekazu, publikowane w postaci artykułów popularnych i naukowych oraz prelekcji . Podobnie działają również inne placówki naukowe i nadzoru epidemiologicznego (Stacje San-Epid). Uważamy jednak, że potrzebne są wspólne działania instytucji naukowych, podmiotów administracyjnych, mediów oraz niezależnych zrzeszeń eksperckich w ramach długofalowego projektu badawczo – edukacyjnego.

Małgorzata Krynicka-Duszyńska, Joanna Kułdo

Aby zmierzyć się w sposób kompleksowy z zagadnieniem, potrzebny jest przegląd wiedzy dotyczącej postępu prac nad genezą, rozwojem, przenoszeniem i walką z chorobami odkleszczowymi.

Nauka sama w sobie rozwiąże problem zagadnienia tylko wówczas jeśli jej przekaz znajdzie ujście we wdrażanych działaniach o znaczeniu biologicznym, medycznym i diagnostycznym. Potrzeba analizy właśnie tego potencjału wdrożeniowego wynika z faktu stwierdzenia o służbie nauki dla ludzkości, a też przede wszystkim z realnych trudności tematu i dotychczasowego braku skutecznych narzędzi diagnostycznych, leczniczych, a przede wszystkim zapobiegawczych chorobom odkleszczowym. Dlatego istnieje potrzeba podjęcia konkretnych i usystematyzowanych kroków w celu wdrożenia rozwiązań wynikających z prowadzonych badań, dotyczących rożnych etapów problemu chorób odkleszczowych – od ich identyfikacji, poprzez leczenie, aż do zapobiegania zakażeniom. W tym celu ważna jest weryfikacja dojrzałości wyników prac badawczych oraz określenie, w jakich zakresach prace te wymagają wsparcia lub rozszerzenia, aby uzyskały pozytywny efekt wdrożeniowy.

Spotkania kumulujące, łączące i synergizujące wyniki prac badawczych i samych prowadzonych badań, mogą doprowadzić do realnego przygotowania do wdrożenia osiągniętych efektów tych prac i określić ich potencjał wdrożeniowy. Dlatego też ważnym elementem sukcesu jest otwarte i interdyscyplinarne budowanie zespołów na bazie już przeprowadzonych doświadczeń. Takie podejście może znacząco ograniczyć ryzyko niepowodzeń i zwiększyć szansę opracowania oraz wdrożenia rozwiązań odpowiadających na realne potrzeby wynikające z zagrożeń, jakie generują choroby przenoszone przez kleszcze.